Zastępcze oświadczenie woli – co to takiego?

Pośród przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) regulujących egzekucję świadczeń niepieniężnych znajduje się uregulowanie dotyczące tzw. zastępczego oświadczenia woli (art. 1047  k.p.c.).

Zastępcze oświadczenie woli – kiedy może znajdować zastosowanie

Jeżeli dłużnik jest obowiązany do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, prawomocne orzeczenie sądu zobowiązujące do złożenia oświadczenia zastępuje oświadczenie dłużnika  (art. 1047 § 1 k.p.c.). Wówczas mamy do czynienia z zastępczym oświadczeniem woli.

Komentowany artykuł nie reguluje egzekucji, tylko szczególny skutek orzeczenia zobowiązującego do złożenia oświadczenia woli w postaci zastąpienia oświadczenia woli dłużnika.

Cechą charakterystyczną takiego orzeczenia jest to, że orzeczenie nie zobowiązuje dłużnika do dokonania określonej czynności  a jedynie zastępuje oświadczenie woli dłużnika, do którego złożenia był zobowiązany, a którego z własnej woli nie złożył.

Skutki zastępczego oświadczenia woli – skutki materialnoprawne

Materialnoprawne skutki orzeczeń sądowych stwierdzających obowiązek danej osoby złożenia oznaczonego oświadczenia woli określa art. 64 Kodeksu cywilnego (k.c.). Zgodnie z treścią przepisu art. 64 k.c. prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie.

Realizacja obowiązku złożenia oświadczenia woli określonej treści może nastąpić tylko przed sądem w drodze powództwa z art. 64 k.c.

Orzeczenie stwierdzające obowiązek złożenia przez pozwanego oświadczenia woli określonej treści może zapaść tylko wtedy, jeśli strony łączy stosunek prawny, z którego obowiązek ten wynika. Treść zastępowanych oświadczeń woli objętych żądaniem powoda jest determinowana treścią istniejącego między stronami stosunku prawnego (Wyrok SN, I CSK 636/13).

Jednakże art. 64 k.c. nie stanowi samoistnej podstawy do kreowania obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli. Zobowiązanie do złożenia stosownego oświadczenia woli może wynikać ze źródeł o różnym charakterze, zarówno z ustawy albo z ważnej czynności prawnej (Wyrok, III Ca 540/16).

Oświadczenie woli może stanowić zarówno czynność prawną jednostronną lub być składnikiem umowy. Może prowadzić zarówno do powstania stosunku prawnego jak i jego ustania bądź zmiany.

Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie. Jeżeli zatem oświadczenie takie ma stanowić składnik umowy, która ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy. Od tej zasady występują istotne wyjątki, które odnoszą się do zawarcia umowy przyrzeczonej oraz sytuacji, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem pozwu. W takim przypadku orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę (Wyrok SN, II CKN 930/00).

Skutki zastępczego oświadczenia woli – skutki procesowe

Skutki procesowe zastępczego oświadczenia woli reguluje art. 1047 k.p.c.

Orzeczenie takie pełni funkcję zastępczą a skutek procesowy następuje z chwilą uprawomocnienia się tego orzeczenia. Wyłączona jest konieczność jego egzekwowania. Ustawodawca nie przewiduje wymogu uzyskania klauzuli wykonalności dla takiego orzeczenia. Skutkiem procesowym jest przyjęcie fikcji prawnej, że z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia złożono oświadczenie woli określonej treści.

Natomiast wyjątkowo klauzulę wykonalności sąd może nadać tylko w wypadku określonym w art. 1047 § 2 k.p.c. Nadanie wyrokowi klauzuli wykonalności niezbędne jest, jeżeli powód zobowiązany jest do świadczenia wzajemnego. Może to nastąpić dopiero po udowodnieniu przez wierzyciela spełnienia świadczenia wzajemnego (art. 1047 § 2 k.p.c. w związku z art. 786 § 1 k.p.c.).

Jeżeli złożenie oświadczenia woli jest uzależnione od świadczenia wzajemnego wierzyciela, skutek złożenia oświadczenia woli oznaczonej treści powstaje dopiero z chwilą prawomocnego nadania orzeczeniu klauzuli wykonalności (art. 1047 § 2 k.p.c.).

Jeżeli wykonanie tytułu egzekucyjnego jest uzależnione od zdarzenia, które udowodnić powinien wierzyciel, sąd nada klauzulę wykonalności po dostarczeniu dowodu tego zdarzenia w formie dokumentu urzędowego lub prywatnego z podpisem urzędowo poświadczonym. Nie dotyczy to wypadku, gdy wykonanie jest uzależnione od równoczesnego świadczenia wzajemnego, chyba że świadczenie dłużnika polega na oświadczeniu woli (art. 786 § 1 k.p.c.).

W art. 786 § 1 chodzi o wszystkie zdarzenia, od których uzależnione jest wykonanie tytułu egzekucyjnego z wyjątkiem tych, które sąd może z łatwością ustalić bez przeprowadzania postępowania dowodowego.

Wśród zdarzeń, których nastąpienie powinien wykazać wierzyciel, wymienić można warunki w znaczeniu cywilnoprawnym (art. 89 k.c.), terminy rozumiane jako zastrzeżenia uzależniające wystąpienie określonych skutków prawnych od zdarzenia przyszłego i pewnego (dies certus an), a także inne okoliczności umożliwiające wierzycielowi skierowanie sprawy na drogę egzekucji, w tym tzw. warunki potestatywne, czyli zdarzenia, które zależą od woli określonej osoby, w szczególności dłużnika.

Do zdarzeń, których wystąpienie powinien wykazać wierzyciel, należy zaliczyć spełnienie przez niego świadczenia wzajemnego na rzecz dłużnika, jeżeli termin spełnienia tego świadczenia jest wcześniejszy od terminu wymagalności świadczenia, które ma być przymusowo wykonane w drodze egzekucji.

W przypadku natomiast równoczesności świadczeń wzajemnych komornik powinien na żądanie wierzyciela przyjąć od niego pieniądze lub inne rzeczy przypadające dłużnikowi w związku z egzekucją.

Natomiast dokumenty urzędowe oraz prywatne z podpisami urzędowo poświadczonymi są jedynymi dowodami, za pomocą których wierzyciel może wykazać, iż wystąpiło zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie tytułu egzekucyjnego.

Podstawy prawne:

Art. 1047 K.p.c. art. 64 K.c.

Literatura:

Kodeks postępowania cywilnego, Tom II. Komentarz. Art. 730-1217 red. prof. zw. dr hab. Janusz Jankowski, 2015

Stan prawny na dzień 26 lutego 2018 r.

Joanna Mucha – współpracownik Portalu